„ისევ სუნთქავენ ქართული ოცნებით“
18 Nov 2009
ოლთისის შენეკად ფენიაკჩაის ანუ ფენიკისწყლის ხეობაში, ცენტრალური გზიდან თუ გადავუხვევთ, სოფელ ფენიაკს მივადგებით, სწორედ აქ, ამ სოფელთან იდგა ტაოს და საქართველოს ერთ-ერთი უდიდესი და უდიადესი ტაძარი ბანა...
ტაო-კლარჯეთის პოლიტიკური და ეკონომიკური ძლიერების ხანაში ბანაში აღმარტთულ იქნა დიდებული ტაძარი: „ეკლესია გუმბათიანი, დიდი, მშვენივრად ნაგები, კეთილ მშვენიერ ადგილს აღაშენა მეფემან ადარნასემან და დაფლულნი არიან მეფენი. იჯდა ეპიზკოპოზი მწყემსი ფანასკერტისა და სრულიად ტაოსი, ოლთისისა და ნარემაკისა და აწ არც ცარიელ“- წერდა ვახუშტი ბატონიშვილი.
როგორც ვახუშტის ცნიბიდანაც და ისე სხვადასხვა საისტორიო წყაროებიდან ჩანს, ბანას ტაძარი აგებულია ადარნასე მეფის (888-923) დროს. სუმბატ დავითის ძე წერს: „ადარნასე დავით კურაპალატისა, დასუეს ქართველთა მეფედ... და ამან ადარნასე, ძემან დავით მოკლულისამან, აღაშენა ბანა ხელითა კვირიკე ბანელისათა, რომელი იგი იქნა პირველ ეპიზკოპოს მანელ.“
ამ ცნობს მიხედვით ბანას ტაძარი მეცხრე საუკუნეის ბოლოს და მეათე საუკუნის დასაწყისში აშენდა. თუმცა ზოდგიერთი მეცნიერი ტაძარის სტილისტიკური ანალიზით ასკვნის, რომ ტაძარი მეშვიდე საუკუნეზე გვიანდელი ვერ იქნებოდა, რადგან მას ტეტრაკონქის ფორმა აქვს რომელიც მეშვიდე საუკუნის შემდეგ აღარ გვხვდება, „ადარნასე ალბათ თაძრის ხელმეორედ მაშენებელი იყო“- ვარაუდობს ზოგიერთი მეცნიერი.
აკადემიკოსი გ. ჩუბინაშვილის აზრით, ბანას თაძარი აშენებულია VII საუკუნეში, ხოლო რესტავრაცია IX-X საუკუნეთა მიჯნაზე მომხდარა... ბანის ტაძრის მე-9-10 საუკუნეების ქართულ არქიტექტურასთან დაცილებაც ერთობ ძნელია.“
ტაძარი აგებულია ბორცვზე. ამ ადგილას თითქოს ცა და მიწა ერთიანდება. ბანა მრგვალად აღიქმება, თუმცა რეალურად მრავალწახნაგა იყო სამსართულიანი და რთული კომპოზიციის ტაძარი კლესიისგან და მრგვალი გალერეისგან შედგება. ძველად კი გარედან შემოსაზღვრული ყოფილა გალავნით. ეკლესია ბერძნულ ჯვარს-ტეტრაკონქს წარმოადგენს. პირველი სართული 28 წახნაგა იყო და იგი მოგვიანებით გადაუკეთებიათ. სავარაუდოდ, XVI საუკუნეში, თურქების შემოსევის დროს.
ბანა არ ყოფილა მხოლოდ საეკლესიო-სარწმუნოებრივი ცენტრი, ის მნიშვნელოვანი სახელმწიფოებრივი ცენტრიც იყო და ზოგჯერ მეფეთა სამყოფსაც წარმოადგენდა. მაგალითად სუმბატ დავითის-ძე ბაგრატი მეოთხეზე წერს: „მოიწია ბაგრატ ტაოს და შემოვიდა თვისსა მამულსა ბანას“. დავით აღმაშენებელის ისტორიკოსის ცნობით, გიორგი მეორე, „წარმოვიდა მამულსა თვისსა ტაოს და მოვიდა ბანას.“ როგორც ისტორიული წყაროები გვაუწყებენ, ბანასი მომხდარა ბაგრატ IV-ის (1027-1072) მეფედ კურთხევაც ყოფილა. ვახუშტის ცნობით იქ „დაფლულ არიან მეფენი, “ კერძოდ, ვახტანგ IV (1443-1446) და მისი მეუღლე ფანასკერტელის ასული სითიხათუნი.
ბანა ტაოს დედაქალაქი იყო და მასზე როგორც უდიდეს კულტურულ-საგანმანათლებლო ცენტრს, მტრის მზერა არასოდეხ მოკლებია. ბანას ტაძარი მტერს ადრევე ჩაუგდვია ხელში. ჯერ კიდევ გიორგი III ცდილობდა მის განთავისუფლებას. მემატიანეს ცნობით, გიორგიმ „უბრძანა ტაოელთა, კლარჯთა და შავშთა მორბევაი ოლთისისა და ბანისა.“ ბანაში ქართველთა ლაშქრის მოსვლას მე-12 საუკუნის სამოციან წლენბში ქონდა ადგილი, მაგრამ ამით ბანას განთავისუფლება ვერ მოხერხდა. ლაშა გიორგის დროინდელი მემატიანეს ცნობით ბანას განთავისუფლება მხოლოდ თამარის დროს მომხდარა.
XVI საუკუნიდან ტაოში თურქ-ოსმალნი დამკვიდრდნენ, ჭოროხის ხეობასა და მეზობელ ტერიტორიაზე ქრისტიანობის შენარჩუნება საკმაოდ გაძნელდა. ბანამ როგორც კულტურულ-პოლიტიკურმა ცენტრმა დაკარგა თავისი ძველი მნიშვნელობა. მის მიდამოებში ქრისტიანობის მდგომარეობას XVI-XVII საუკუნეებში ერთი ოთხთავის ხელნაწერებიდან შემონახული ცნობა ასახავს, საიდანაც ირკვევა რომ ტაოში ქრისტიანული ტაძრების მშენებლობა სასტიკად იყო აკრძალული და ამ საქმის ინიციატორები მკაცრად ისჯებოდნენ. აქვე მოგვყავს ზემოთ აღნისნული ცნობა, რომელიც ლ. მენაბდეს აქვს გამოქვეყნებული: „იყო ვინმე კაცი მოშიში უფლისაი, რომელსა სახელი ერქუა აქვსენტი, და ასე იყო ღუაწლსა და სამსახურსა შინა ღმრთისასა... მსწრაფლ იწყო შენებად და მრავლითა ღონისძიებათა აღაშენა წმინდა ეკლესიაი, წმიდისა გიორგისა თემსა მას ბანასა, ქარგლუხი (მუსლიმანთა სოფელი) ეწოდების, და მრავალნი ნაწილნი დასუენნა. ჟამსა მას იჯდა ბატონი უსჯულო სანჯახი, რომლის სახელი ერქუაი თათრულისა ენითა ბაადინ ბეგ. ესმა რა ღსენებაი ტაძრისა მის, მოიყუანეს კაცი იგი ღმრთისაი და დილეგსა შინა შეაგდეს“.
ტაოს მხარეში მაჰმადიანთა ასეთი თვითნებობა, ბუნებრივია, კათედრალის გადაცემას გამოიწვევდა და საბოლოოდ გაუქმებამდეც მივიდა. „აწ არს სულიერი“ - წერდა ვახუშტი.
ბანას ტაძარი აგებული იყო იშხნის მიბაძვით, მის ყაიდაზე, მაგრამ ეს უფრო მყარსა და მტკიცე ნაგებობას წარმოადგენდა. მის უდრეკელობა გამოიწვია იშხნის ტაძრის გეგმაში შეტანილმა ცვლილებებმა. ბანის ხუროთმოძგვარმა იშხნის ტაძრის ჩვეულებრივი სვეტების ნაცვლად ბანის თაძრის აღოსავლეთისა და დასავლეთის აბსიდებით შექმნილ კუთხეებში ამოიყვანა სამ-სამი სართული ოთხთა პატრონიკეთა, რომელიც შენობას ბურჯობას უწევდნენ და ამშვენებდნენ კიდეც. რის შედეგადაც გაუძლო მან საუკუნეებს სულ უკანასკნელ დრომდე.
1843წ. ბანა მოინახულა ცნობილმა მოგზაურმა, კ. კოხმა, რომელმაც აღფთოვანებით აღნიშნა: „ბანასნაირი ტაძარი მთელ აღმოსავლეთში არ მინახავს, აია-სოფიის შემდეგ აზიაში მსგავსი არაფერი შემხვედრიაო.“
ბანაში გაჩაღებული ლიტერატურული მუშაობის შესახებ, ცნობები ჩვენამდე ნაკლებადაა მოღწეული. ჩანს, ჟამთა სიავემ ტაოს მწიგნობრობის კერების კულტურულ-ლიტერატურული მემკვიდრება სხვაზე ადრე შემუსრა და გაანადგურა.
ბანას ლიტერატურული წრის თვალსაჩინო წარმომადგენელია ზაქარია ბანელი ან ფანასკერტელი, როგორც ზოგიერთ წყაროშია მოხსენიებული. სომეხი მემატიანეს, არისტარკე ლასტივერცის ცნობით, ზაქარია მონაწილეობას იღებდა იმპერატორ ბასილისა და საქართველოს მეფის გიორგი პირველის მოლაპარაკებებში 1021-1022 წლებში. ქართველმა მღვდელმთავარმა უცხო ქვეყანაში ყოფნის დროსაც არ დაივიწყა მშობლიური კულტურა, ქართულ მწიგნობრობას არაერთი ხელნაწერი შესძინა. მისი დავალებით კონსტანტინოპოლელ ქართველ მოღვაწეს ბასილ ეტრატაი 1031 წელს გადაუწერია ცხოვრება და სიტყვები გრიგოლ ღვთისმეტყველისა, სჯულისკანონი, მცირე სვინაქსარი და სხვ.
ერთ-ერთ ხელნაწერში ვკითხულობთ: „დაიწერა ბრძნებითა და ნებითა ზაქარია ეპისკოპოზისა ბანელისა და სვგელოზისათა, ხელითა უღირსისა და უცბად მჩხრეკელისა ისაკისათა, ქალაქსა კონსტანტინეპოლის, მონასტერსა მისვე ბანელისა ეპისკოპოსისა...“
ბანაში დამზადებული წიგნებიდან ჩვენამდე მოღწეულია საბაწმინდის ტიბიკონი, გადაწერილი მეფის ასულ ქეთევანისათვის 1511 წელს. ამ ხელნაწერს შემოუნახავს ანდერძიც: „დაიწერა ხელითა ფრიად ცოდვილისა, ყოველთა კაცთა უნარჩვევისათა ჯაყელის სვილის ხუცეს-მონაზონისა იოსებ ყოფილსა იოანეს შვილისა იაკობისათა... მონასტერსა ბანას.“
ერთი სიტყვით ბანა ტაოს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი კულტურულ-საგანმანათლებლო ცენტრს წარმოადგენდა, რომელიც როგორც ზემოთ აღვნისნეთ სავარაუდოდ XVI საუკუნეში ციხე-სიმაგრედ აქციეს, თურქების შემოსევის დროს.
ტაძარზე მრავლად ყოფილა წარწერები: „ქრისტე შეიწყალე თევდორე დიდი“, ეს წარწერა ექვთიმე თაყაიშვილმა აღმოაჩინა. მეორე წარწერიდან მხოლოდ ერთი სიტყვა იკითხება „დიდი“, მესამე წარწერა „ქრისტე შეიწყალე გიორგი“, ამას როგორც ვარაუდობენ აქ მოსულ მლოცველს უნდა ეკუთვნოდეს.
ისტორიულ წყაროებში ცნობილია ბანელი ეპისკოპოსი იოანე, რომელმაც უღალატა ბაგრატ მეოთხეს და ტაოელ აზნაურებთან ართად 1027 წელს საბერძნეთს წავიდა. შეთქმულებმა იმპირატორ კონსტანტინეს ტაოსაკენ ჯარი გამოუგზავნეს.
ბანა თავისი მრავალსაუკუნოვანი წარსულით, მართლაც ერთ-ერთი ბრწყინვალე ქართული ტაძარია. ვინ იცის რამდენი რამის მხილველია მისი დაჭრილი პერანგი, რამდენი რამე აქვს სათქმელი შთამომავალთათვის, მაგრამ დღეს ქართული ცისქვეშ ქართველების გარეშე დაობლებულა.
ალბათ, არ შეილება, მესხეთზე, იქ მოღაღადე ქართულ ქვებზე საუბარისას არ გაგვახსენდეს გიორგი ლეონიძის ცნობილი ლექსი „მესხეთი“, რომელსაც შემოკლებით შემოგთავაზებთ:
„ისე დავბერდი,
ვეღარ ვნახე ტბეთი, შატბერდი...
ვერც არტანუჯი, ოშკი, ხახული...
როდის მოუვა მათ გაზაფხული?
ვეღარ ვემთხვიე მესხეთის მიწას,
სადაც გმინავენ ძველი ლოდები,
სადაც აჩრდილი მამა-პაპათა
შემოგვძახიან: თქვენ გელოდებით!
იქ ხე არა დგას, რომ არ
ოხრავდეს:
-გაზაფხულია, რად არ აყვავდი
იქ თვალი მხოლოდ ნანგრევებს ერთვის,
ღაღადი...
შავშეთის მთებზე ნისლი გადადის,
კარჩხალის მთებზე
ვხედავ არწივებს,
და მათ ანგრეულ, აშლილ ბუდეებს,
ქარი უბერავს, ქარი აციებს...
მაგრამ გუგუნებს ქართულად მიწა,
და თუ გამხდარან დასაცინრები!
ისევ სუნთქავენ ქართულ
ოცნებით
მესხეთის მთებზე დიდი ტაძრები.
რუსთველის მამულს, მერჩულის
მამულს
ვერ მოგვტაცებენ შავ ზღვის
ქურდები;
თუ ნაგუბარში წყალი ჩამდგარა,
მე ჩემს მამულში
ჩავსადგურდები!...“
ვეღარ ვნახე ტბეთი, შატბერდი...
ვერც არტანუჯი, ოშკი, ხახული...
როდის მოუვა მათ გაზაფხული?
ვეღარ ვემთხვიე მესხეთის მიწას,
სადაც გმინავენ ძველი ლოდები,
სადაც აჩრდილი მამა-პაპათა
შემოგვძახიან: თქვენ გელოდებით!
იქ ხე არა დგას, რომ არ
ოხრავდეს:
-გაზაფხულია, რად არ აყვავდი
იქ თვალი მხოლოდ ნანგრევებს ერთვის,
ღაღადი...
შავშეთის მთებზე ნისლი გადადის,
კარჩხალის მთებზე
ვხედავ არწივებს,
და მათ ანგრეულ, აშლილ ბუდეებს,
ქარი უბერავს, ქარი აციებს...
მაგრამ გუგუნებს ქართულად მიწა,
და თუ გამხდარან დასაცინრები!
ისევ სუნთქავენ ქართულ
ოცნებით
მესხეთის მთებზე დიდი ტაძრები.
რუსთველის მამულს, მერჩულის
მამულს
ვერ მოგვტაცებენ შავ ზღვის
ქურდები;
თუ ნაგუბარში წყალი ჩამდგარა,
მე ჩემს მამულში
ჩავსადგურდები!...“
ალბათ, ძნელია მოიძებნოს ქართველი კაცი რომელსაც ბანას თუ ხახულის, ოშკის თუ იშხნის... და საერთოდ ნებისმიერ დაკარგულ ქართულ მიწის ფესვებზე ამოზრდილ კულტურის ბრწყინვალე ძეგლების ხილვისას ცრემლი არ მოადგეს, ცრემლი რომელშიც დაკარგული საქართველოს მონატრება იკითხება.ბაკურ გელაშვილი
ტაძრისიდან ხახულამდე
15 Nov 2009
ნათქვამია „ტაძარი ჰქონდეს მლოცველები გამოჩნდებიანო“ - ჩვენდა საბედნიეროოდ, ამ მხრივ ჩვენს ქვეყანას თავისი მრავალაუკუნოვანი ისტორიის მანძილზე არაერთი ბრწყინვალე ეკლესია მონასტერი აღუმართავს თავის ღვთისმშობლის წილხვედრ მიწაზე. მაგრამ ამ საუკუნეების მანძილზეე არაერთი დარი თუ ავდარი უდგებოდა ჩვენს ქვეყანას, რომელიც ხშირ შემთხვევაში, როგორც ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობის, ისე მისი საზოგადოების ცვალებადობას იწვევდა, რაც ბუნებრივია, ქართველი კაცის ნახელავს იმ დამპყრობი ხალხის მიტაცებულ „კუთვნილებად“ აქცევდა.
ვაგრძელებთ რა ჩვენი გვერდის (ბლოგის) მეშვეობით „ოსმალო საქართველოში“ არსებულ კულტურის ბრწყნვალე ძეგლებზე მცირედი ინფორმაციის მოწოდებას, ვთვლი, რომ ამით კიდევ ერთხელ შევიქმნით წარმოდგენას ჩვენი წინაპრების სარწმუნოებრივი შრომის, მათი დახვეწილი გემოვნების შესახებ, იმ წინაპრების, რომელთაც ქვათა ჭიდილში შექმნეს „ქვის ფურცელი“, რომელიც დღემდეც და დღეის შემდეგაც საუკუნეების მანძილზე მხოლოდ ქართულად წაიკითხება.
დღეს, ხახულს მივაპყრობთ მზერას და შევეცდებით მასზე არსებულ ინფორმაციას მოვუყაროთ თავი.
თორთუმის წყლის მარხცხენა შენაკადზე, ხახულის წყლის ხეობაში არის სოფელი, რომელსაც ხახულს ეძახიან. იგი რამდენიმე კილომეტრზეა გაშლილი და უნებურად იყოფა: ჯაფარ-აღა, დერდერესი, რადენსი, ოსმაღა, იოღუნი, ცერენისი...
სოფლის ბოლოს არის ხახულის ტაძარი. მთავარ ტაძარს ჩვეულებისამებ გარს ერტყა მცირე ეკლესიებიი, რომელთაგან 5 გალავნს შიგნით იდგა. 3 კი - გარეთ. როგორც ექვთიმე თაყაიშვილი აღნიშნავს: „ტაძარი გამუსლიმანებულ ქართველებს მიზგითად გადაუკეთებიათ, ამგვარად ზრუნვის საგნად გაუხდიათ და კარგად შეუნახავთ.“
ხახულის მონასტრის ნაგებობათა შორის განსაკუთრებით ორია მნიშვნელოვანი: დიდი გუმბათიანი ტაძარი, რომელიც აშენებულია დავით დიდი კურპალატის მიერ X საუკუნის II ნახევარში, რასაც „ქართლის ცხოვრებაც“ ადასტურებს. ასევე საყურადგებოა მთავარი ტაძრის სამხრეთით მდებარე ერთნაიანი ბაზილიკა. ვახუშტი ბატონიშვილი ბრძანებს: „ხევზედ, შიფაქლუს მთის კალთას, არს ეკლესია ეკლესია-მონასტერი ხახულისა, ყოვლად-წმიდის ღვთისმსობლია.. ეს აღაშენა დავით კურაპალატმან, დავით მეფის მამობილმან. აქა არს ეკლესია ფრიად მშვენიერი, დიდმშენი, რომელი აღაშენა 48-ე მეფემან დავით. არამედ აწ უქმ ცარიელ არიან...“ ვახუშტის მიერ დასახელებული 48-ე მეფე არის მეფე დავით კურაპალატი (876-881), ძე ბაგრატ კურაპალატისა და შვილიშვილი აშოტ I კურაპალატისა.
ხახულის ტაძარი საერთო ხასიათით ოშკს ენათესავება, თუმცა, გეგმა რამდენადმე განსხვავებულია. დახვეწლ ხუროთმოძღვრებასთან ერთად ყურადგებას იქცევს მდიდარი ორნამენტული და სკულპტურული მორთულობა.
ხახულის ტაძრის კედლებზე წარწერები ცოტაა, ზოგი მათგანი თაძრის მშენებელი ოსტატების ვინაობას გვამცნობს. ხახულის ერთ-ერთი წარწერა გვიან მიშენებული გალერიის სვეტზეა ამოკვეთილი და შემდეგნაირად იკითხება, აღნიშნავს ექვთიმე თაყაიშვილი: „სახელითა ღმრთისაითა მე საბა საღირის ძემან შევსწირე წისქვილის ადგილი წმიდასა ღმრთის მშობელსა და დავდე აღაპი სალოცველად თავის ჩემისა და მსობელთა და ზმათა ჩემთათვის და ვინც შუცვალოს სეჩვენებულ არს ღვთის პირითა, მამისა და ძისა და სულისა წმინდისა. ამინ,“ ხოლო ტაძრის აღმშენებლების ვინაობის მანიშნებელი წარწერები თაყაიშვილს შემდეგნაირად წაუითხავს: „გურსი, ადეკ, მიქელ, ჯავახ, თვალშავ, გიორგი და თვალის, მუხწი (მხწს)“ და აღნიშნავს, ესენი ალბათ ღმნიშვნელია მხოლოდ მშენებლობაზე მომუშავე კალატოზებისაო.
ხახულს თვადაპირველად ჰქონია ორი ეკვდერი - ერთი დასავლეთით და მეორე ჩრდილოეთით. ეს უკანასკნელი სანოვაგისა და ნივთების საწყობი ყოფილა. „ამას მოწმობს ეკვდერში ნახული ნაქვევრალი ადგილები (ექვთიმე თაყაიშვილი).
XIII-XIV საუკუნეებში ხახულისათვის სამხრეთით მიუშენებით გალერეა სამი ღია თაღით. ამ მინაშენს დაუფარავს ხახულის სამხრეთი სარკმელი. დაუფარავს ნაწილობრივ სვეტებით ბარელიეფები და ჩუქურთმები. მოთავსებული თაზრის სესასვლელზე. კარგად იკითხებოდა თურმე ბარელიეფები: - პეტრე მოციქული გადასარებით, ნიანგი იონას ყლაპავი და ლომი. ტაძარი თავის დროზე მოხატული ყოფილა, საკურთხეველში წარმოდგენილი მოციქულები უფრო კარგად არიან დაცული, ვიდრე სხვა ადგილს შემორცენილი ფრესკები. შემორჩენილია აგრეთვე ქართული ასომთავრული წარწერები - თაძრის კარზე ჯერ კიდევ კარგად ჩანს წმ. გიორგის, ღვთისმსობლის გამოსახულებები. მშვენიერია ტაძრის დასავლეთი ფასადიც. ტაძრის აღმოსავლეთ ფასადი ნაკლებად არის შემკული, თუმცა სარკმელი ამ მხრიტაც ლამაზია.
„ხახული - დიდი ლავრა-მონასტერი, ეს კიდევ აკვანია ჩვენი ქვეყნის ძველ განათლებულ შვილთა“, ხახულის მონასტერი ძველი საქართველოს განათლებულ შვილთა“, ხახულის მონასტერი ძველი საქართველოს განათლების ერთ-ერთი კერა რომ იყო, ამაზე გიორგი მთაწმინდელის ბიოგრაფიიდანაც ვგებულობთ, ჯერ კიდევ მცირეწლოვაი გიორგი, ტაძრისის დედათა მონასტერში სამწლიანი სწავლების სემდეგ ბერებს ხახულს გაუგზავნიათ, სადაც წარუდგინეს ლავრის მოძღვარს და „ეგრეთვე დიდსა ბასილს, ბაგრატის ძესა“ საწვრთნელად ჩააბარეს „მოძღვრებატა შინა“ განთქმული ილარიონ თუალელს.
ეს იყო ლავრა, საიდანაც გამოდიოდნენ გამოჩენილი საეკლესიო მოღვაწენი, რომლებიც იყვნენ გიორგი მწერალი, გიორგი მთაწმინდელის ხელმძღვანელი და ნათესავი, იოანე ეპისკოპოსისა, იოანე ხახულელი, რომელსაც ოქროპირს უწოდებდნენ და სხვა.
ჩვენამდე მოაღწია ამავე მონასტერში გადაწერილმა არაერთმა ხელნაწერმაც. XI-XIII საუკუნეებიდან შემოგვრჩა ტიხრული მინანქრის შესნიშნავი ნიმუშები, მათ შორის - შუა საუკუნეების უდიდესი მინანქრის - ხახულის ღვთისმშობლის სახე, რომელმაც მეტად დაზიანებული და ფრაგმენტული სახით მოაღწია. 
შემორჩენილია მხოლოდ სახე და ხელები, მარჯვენა ხელზე მინანქრის ნაწილი ამოვარდნილია, აქა-იქ ემჩნევა შეკეტების კვალი. ღვთისმშობელი ვედრების მდგმარეობაში წარმოდგენილი გამოსახულება შესრულებულია ოდნავ ამობურცულ, წმინდა ოქროს ფირფიტაზე, რომელიც მინანქროვანი ფენის გასამაგრებლად მოფენილია ოქროს წვრილი მავთულებით, ვარდისფერ მინანქარს ალაგ-ალაგ იისფერი და ლილისფერი დაჰკრავს. ხელები ნატიფია, გრძელი თითებით, ფრჩხილები თეთრი მინანქრთაა გამოყვანილი.
ხახულის კარედი უხვადაა შემკუი მინანქრის ფირფიტებით, ჯვრებით და მედალიონებით. მათი ნაწილი ქართული ხელოვნებაა, ნაწილი ბიზანტიური, ხახულის მინანქრები X-XII საუკუნეებს განეკუთვნება.
ერთი სიტყვით, ხახულის ტაძრის მშენებლობის დროს ქართული კულტურია აღორძინებას განიცდიდა, აღმშენებლობის გზას ადგა მეცნიერება, ლიტერატურა, ხელოვნებ, ქართულმა კულტურამ თავისი მრავალმხრივი განვითარებით ხელი შეუწყო ქვეყნის პოლიტიკურ გაერთიანებას.
ბაკურ გელაშვილი
„ოდესღაც აქედან იწყებოდა საქართველო“
ბევრი მწარე, მძიმე განსაცდელი ახსოვს ქართველ ხალხის - მსოფლიოს ერთ-ერთი უძცველესი კულტურული ხალხის მრავალსაუკუნოვან ისტორიას.
ხშირად ქართველი კაცი, თავისი გამრჯე მარჯვენით სულიერ სიმშვიდეს ქვაში გამოხატავდა. ჩვენდა საბედნიეროდ, დღემდე შემორჩა არაერთი ბრწყინვალე ძეგლი, რომელიც ნათლად მეტყველებს ქართველი ხალხის სულიერ სიმტკიცეზე, მის შრომისმოყვარეობასა და გარჯაზე.
ტაო-კლარჯეთი და იქ ამაყად მომზირალი ქართველი კაცის ნახელავნი, რომელიც დღეს არა მარტო საქართველოს, ქართველების სიამაყეს წარმოადგენენ, არამედ მსოფლიო კულტურის საგანძურის გნუყოფელი ნაწილსაც.
ბუნებრივია, ქართველ კაცს არაერთ ეპოქასა თუ დროში არ განელებია ამ მხარისადმი, იქ მცხოვრები ქართველებისადმი ინტერესი და რა თქმა უნდა დღესაც ჩვენი თაობა ვალდებულია შეძლებისდაგვარად თვალყურს ადევნებდეს „ოსმალო საქართველოს.“ იმ ტერიტორიებს, საიდანაც ერთ დროს მართლაც იწყებოდა საქართველო.
დღეს თქვენ ყურადგებას ოშკის ტაძარზე შევაჩერებთ და შევეცდებით მოკლედ, სხვადასხვა ლიტერატურაზე დაყრდნობით, მცირეოდენი ცნობები მაინც მოგაწოდოთ უნიკალური ძეგლის სესახებ.
ოშკის ტაძარი მთის კალთაზე დგას, მდინარე თორთუმის წყლის მარცხენა მაღალ სანაპიროზე. იქ, სადაც ეს წყალი ერთვის თორთუმის ტბას, რომელიც 1791 წელს შემთხვევითი დაგუბების შედეგად წარმოიქმნილა.
ეს ტაძარი თავისივე სახელის სოფელშია აღმართული. ტაძარი ნაგებია მოყვითალო-წითელი, წმინდა თლილი ქვით და მიუხედავად მისი დღევანდელი სავალალო მდგომარეობისა, დღესაც აოცებს მნახველს სიდიდით, სიმაღლითა და ყველა ნაწილის პროპორციებით, ქანდაკოვანი დეკარითა და სხვადასხვაგვარი პოლიქრომელი სამკაულით. ოშკი ბანას შემდეგ პირველხარისხოვანი ძეგლია ტაოში თავისი ბუმბერაზობით, „ თანატოლია ქუთაისის ბაგრატის ტაძრის, მცხეთის სვეტიცხოვლისა და კახეთის ალავერდისა.“
ოშკი ცენტრალურ-გუმბათოვანი და სამნავიანი ბაზილიკის ტიპის ტაძრების ნაზავია. იგი იმეორებს იშხანის გეგმას, თუმცა, მასზე მაშტაბურია და წაგრძელებული ფორმა აქვს. გუმბათოვანი ტაძარი სიგრძეში ჯვრის ფორმას ქმნის. ტაძარი აგებულია ოთხ სვეტზე, რომელსაც გუმბათი ეყრდნობა, ოშკი სიგრძეზე 38,5 მეტრია, სიგანე - 36 მეტრი, სიმაღლე - 40 მეტრი და ქართულ ტაძრებს შორის იგი ერთ-ერთი უდიდესია.
ტაძარი აგებულია X საუკუნის მეორე ნახევარში, ოშკის აღმშენებელნი ყოფილან ტაოს ბაგრატიონები, ადარნასე III კურაპალატის (961წ.) შვილები - ბაგრატ ერისთავ-ერისთავი (966წ.) და დავით მაგისტრისი, შემდგომ დავით დიდად წოდებული, ტაოს კურაპალატი (1001წ.). ტაძრის მშენებლობა დასრულებულია 958-961 წლებში, მშენებლობის ხელმძღვანელი ყოფილა გრიგოლ ოშკელი, ხოლო ხუროთმოძღვარი - ერისკაცი ვინმე, რომელსაც თავისი გამოსახულება აღმოსავლეთ ფასადზე მოუთავსებია.
ორივე მაშენებელი ტაძრისა ოთხ სხვადასხვა წარწერაზეა მოთავსებული. დაცულია ერთისა და მეორის ბარელიეფიც ვედრებისა, ბარელიეფის აქეთ-იქით ტაძრის გამოსახულებით ხელში თითოეული. ვედრების ქანდაკებას აწერია: „წმინდაო ღვთისმშობელო და წმინდაო ნათლის მცემელო, ადიდენ მეფენი ჩუენნი, გლახაკნი შენნი, მშენებელნი ამისა წმინდისა (ეკლესიისა) და კუალად წარუმართენ მეფეთა ჩვენთა ბაგრატსა და დავითს“.
დავითი ბაგრატიონის ბარელიეფს აწერია: „მონაი ღმერთისაი მეფე ჩვენი მაგისტრისის ადიდენ ღმერთმან ორთავე ცხოვრებათა მაშენებელი ამის წმინდისა ეკლესიისაი - ამინ.“
ოშკს სხვა წარწერებიც აქვს მაგალითად, ერთი ასე იკითხება: „ხუროთმოძღვარი ტაძარს „ათსა წელსა აშენებდა““, მაგრამ ყველაზე დიდი და ძვირფასი წარწერა დაცულია სამხრეთის მკლავის კარის თავზე. ის თორმეტსტრიქონიანია, ჯერ მოხსენიებულია ტაძრის ამშენებელი ბაგრატ ერისთავ-ერისთავი და დავით მაგისტრისი, შემდეგ მშენებლობის ხელმძღვანელი, ალბათ მნე, გრიგოლი და შემდეგ რამდენიმე კალატოზი, ხურო და მჭედელი მუშაობდა ტაძრის აგებაზე...
სამხრეთ გალერიის ბოლოს, მაჰმადიანთა მიერ ამჟამად უკვე ამოქოლილ კამარაში შემორჩენილია ერთი ლამაზი, ორნამენტოვანი სვეტი, მერე სვეტის წახნაგები კი უხვადაა სემკული რელიეფური ფიგურებით (კოზმა და დამიანესი, ვედრების კომპოზიცია, წმინდა ნინოსი, გრიგოლ ოშკელისა და წარწერა: „ქრისტე შეიწყალე მონაი შენი გრიგოლ,“) ხოლო ფერადებით დახატულია ვედრების კომპოზიცია. ყველა ანგელოზთა დასი მახარობელთა ემბლემების, ეს ერთადერთი შემთხვევაა ქართულ ტაძრებში სვეტების ამგვარად შემკობისა.
ტაძრის შიდა კედლები 1036 წელს საუცხოო ფრესკებით მოუხატავთ, მაგრამ მათგან დღეს მხოლოდ მცირე რამ შემორჩენილა და ისიც დაზიანებულია.
ტაძარს ადრე ოთხი კარი ჰქონია, მთავარ კართან არის ასევე წითელ ფერებში შესრულებული ასომთავრული წარწერა, რომელშიც ნახსენები არიან ადარნასე კურაპალატი და მისი შვილები. „ეს იყო კალატოზთა და მოქმედთა მიზდი აზავერთა მექვისეთაი, რომელიც წელიწადსა წააეგების დრამა 20 ათასი, ღვინო-სისასი 5 ათასი, რკინა ლიტრა 60, ხუარბალ-გრივი 250, კალატოზი და ხურო და მფედელი, რომელიც მარადით შურებოდა - 70, ხარი, რომელი ქვასა კრებდა - 60 და ყოველი ერი და მოქმედი 80“ - წერია კედელზე...
ოშკი რომ დიდი მონასტერი ყოფილა, ეს დღესაც კარგად იკითხება, მიუხედავად მისი დაზიანებისა, მის გარშემო სხვა შენობების დიდძალი ნანგრევებია. სამხრეთით ორი მცირე ეკლესია თლილი ქვით ნაგები. ერთს ქვა მთლიანად შემოძარცვული აქვს. ოშკი ჩრდილოეთის მკლავს უშუალოდ ეკვრის ერთი საყურადღებო ნაგებობა - სამნავიანი ბაზილიკა სამხრეთიდან აღმოსავლეთისკენ გაგრძელებული თავისი ორწყება სვეტებით და ამ სვეტებზე დამყარებული კამარებითურთ. ექვთიმე თაყაიშვილის აზრით: „ნაგებობა საკრებულო სახლს წარმოადგენდა, სახელდობრი სემინარის ბინას, სადაც განათლებულ ხალხს ამზადებდნენ. ამაზე მგვითითებს ზევით დასახელებული ნაგებობასთან ჩრდილოეთით მოდგმული უშველებელი კვადრატული, გვირგვინიანი დარბაზი“... ეს დარბაზი ალბათ, გამწესებული იყო საბიბლიოთეკებად და ხელნაწერების გადასწერად. ამ დარბაზის გვირგვინის ქვეშ 978 წელს თორნიკე ერისთავის შეკვეთით გადაწერილა ქართული დაბადება, ქართული ბიბლიის ერთადერთი ცალი, რომელიც 978წ. ორ წიგნად გადაუწერიათ გიორგის, მიქაელსა და სტეფანეს. აქვე 977წ. გადაუწერია იოანე მოსხის სამოთხე ან ლიმონარი.
ოშკი ერთ-ერთი აკვანია ჩვენი ღვაწლმოსილი ძველი განათლებული ხალხისა და ამასთაგანვე წყარო ყოფილა ჩვენი მწიგნობრობისა. ქართველთა ამ განათლების ამ მნიშვნელოვან ცენთრს, დიდი დამსახურება მიუძღვის ჩვენი ქვეყნის წინაშე.“
დღეს, ქართული კულტურის ერთ-ერთი ბრწყინვალე ძეგლი, სავალალო მდგომარეობაშია და გადაუდებელ ყურადგებას საჭიროებს, დღეს ხომ იგი მსოფლიო მნიშვნელობის კულტურული ძეგლია, რომლის ხილვისას არ შეილება ანა კალანდაძის ცნობილი ლექსი არ გაგახსენდეს:
„შენისე ღრმა ხარ, ქართულო ცაო,
შენ ისე ღრმა ხარ...
სამკვიდრო შენს ქვეშ მტრად შემოსულმა
ვერავინ ნახა,
ვერცა ოსმალომ, ვერცა მონღოლმა
და ვერცა სპარსმა...
შენი დიდების მომღერალი
ოშკი და ზარზმა
ბებერო ტაო...
შენ ისე ღრმა ხარ, ისე ფაქიზი,
ქართულო ცაო...“
დღეს, მართლაც და ქართული ცის ქვეშ, ქართულ მიწაზე ამაყად მდგომი ოშკის ტაძარი, თავისი დაჭრილი სახით მხოლოდ ქართულით უღიმის თავის მნახველს.
ბაკურ გელაშვილი
„ოსმალო საქართველო“
11 Nov 2009
საქართველოსა და სომხეთის დამოკიდებულებით 1918 წელს კარგად ისარგებლა თურქეთმა და ამ სახელმწიფოთა კუთვნილი საკმაოდ დიდი ტერიტორიის ოკუპაცია მოახდინა. ჩამოყალიბების პროცესში, თურქთა დაწოლის შესაჩერებლად, გარკვეულწილად ცნო თურქთა პრეტენზიები, მაგრამ შემდეგ ვითარება კარდინალურად შეიცვალა. პირველ მსოფლიო ომში გერმანიისა და მისი მოკავშირის - ოსმალეთის დამარცხებამ საქართველოს მთავრობას შესაძლებლობა მისცა დაკარგული ტერიტორიები შემოეერთებინა.
1919 წელს საქართველო იერთებს ჯერ ჩრდილოეთ არტაანს, შემდეგ კი ამ პროვინციის სამხრეთ ნაწილსაც, მიმდინარეობს დიპლომატიური მუშაობა ართვინისა და ტაოს ოლქების შემოერთებისთვის. ამ ტერიტორიებზე აქტიურად მიდის ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოების ფორმირება. ეს პროცესი თითქოს საქართველოს სასიკეთოდ ტრიალდება, მაგრამ მოკლე ხანში, პირველი ქართული რესპუბლიკა წითელი რუსეთის აგრესიის მსხვერპლი გახდა და ბუნებრივია, უდიდესი მოვლენა - ქართული მიწების შეკრება - გაერთიანების პროცესი ისტორიის კუთვნილებად იქცაა. საბჭოთა რუსეთმა უყოყმანოდ განაცხადა უარი სამხრეთ და სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიებზე და იგი თურქეთს გადაულოცა.
თურქეთ-საქართველოს და თურქეთ-სომხეთის საზგვრის დემარკაციის საკითხი განსაზღვრა ორმა შეთანხმებამ: 1921 წლის 16 მარტის რუსეთ-თურქეთს შორის მოსკოვისა და 1921 წლის 13 ოქტომბრის ყარსის ხელშეკრულებებმა. მოსკოვის მოლაპარაკებაზე თურქეთმა სწორედ რუსეთის წინაშე დააყენა ამიერკავკასიის რესპუბლიკებისა და თურქეთის საზღვრის დემარკაციის საკითხი. რაც აისახა კიდეც საბოლოო დოკუმენტში. ეს შეთანხმება 1921 წლის 13 ოქტომბერს, ისევ და ისევ რუსეთის შუამავლობით, ქართულმა და სომხურმამხარებმაა მიიღეს ყარსში - ამიერკავკასიის საბჭოთა რესპუბლიკებისა და თურქეთს შორის ურთიერთმეგობრობის ხელშეკრულების გაფორმებისას, ამიერიდან საზღვარს უნდა გაევლო სოფელ სარფიდან (შავი ზღვიდან) ყარა-შარვალის მთაზე, სოფელ ზედა მარადიდის ჩრდილოეთით, გაევლო სოფელ საბაურის ჩრდილოეთით, შემდეგ ქედის მთა, ქვა-კიბის მთა, სოფელ ქავთარეთი, და აქედან საზღვარი მიუყვება არტაანის და ყარსის სანჯაყების ადმინისტრაციულ საზღვარს.
ეს შეთანხმება, ფაქტობრივად გამოხატავდა საბჭოთა სახელმწიფოს ინტერესებს და გაგრძელება იყო იმ პოლიტიკისა, რასაც წითელი რუსეთი აწარმოებდა თურქეთის მიმართ. ყველაზე ტარაგიკული კი, რაც შეთანხმებამ ჩვენს ქვეყანას მოუტანა, იყო ის რომ საქართველომ საბოლოოდ უარი თქვა თავის ისტორიულ ტერიტორიაზე - კოლაზე, არტაანზე, შავშეთზე, კლარჯეთზე, ტაოზე, ჯავახეთსა და აჭარის ნაწილზე, სომხებმა კი ყარსის ოლქზე, ვანის ტბის ტერიტორიაზე.
საქართველოს სახელმწიფო ტერიტორიის მიღმა დარჩა ყოფილი ბათუმის ოლქის სამხრეთ ნაწილი მაჭახელა, ბაჩხა და მაკრიალი (936კვ.კმ.), ართვინის (3339 კვ.კმ.), არტაანის (არდაგანის) ოლქის (ფოცხოვის უბანთან ერთად 5725 კვ.კმ.), ტაოს ანუ ოლთისის ოლქი ( 3051კვ.კმ.), ამდენად, 1921 წელს თურქეთმა საბოლოოდ შეიერთა საქართველოს ისტორიული ტერიტორიის დიდი ნაწილი - 13051კვ.კმ-ზე მეტი ფართობი.
XX საუკუნის 20-იან წლებში მსოფლიოში არსებული პოლიტიკური სიტუაცია საბჭოთა რუსეთს აიძულებდა ასეთ დათმობებზე წასულიყო. ამით ჩვენმა სამშობლომ საბოლოოდ დაკარგა ტაო-კლარჯეთის, კოლა-არტაანისა და ლაზეთ-ჭანეთის დაბრუნების შანსი.
1953 წლის 30 მაის საბჭოთა კავშირის მთავრობამ ოფიციალურ დონეზე და საბოლოოდ, უარი თქვა ქართული-სომხური მიწების დაბრუნებაზე. თურქეთის რესპუბლიკის მთავრობისადმი მიმართვაში აღნიშნული იყო, რომ კეთილმეზობლური ურთიერთობების შენარჩუნებისა და მშვიდობის განმტკიცების მიზნით საბჭოთა საქართველო და სომხეთი უარს ამბობენ თურქეთისადმი თავიანთ ტერიტორიულ პრეტენზიებზე.
დღეისთვის მსოფლიოში არსებული საერთაშორისო ურთიერთობების ნორმები აღიარებს ქვეყნების ტერიტორიულ მთლიანობასა და საზღვრების ურღვევობის პრინციპს. ჩვენმა სამშობლომ დაკარგა სამხრეთ ტერიტორიების დიდი ნაწილი, მაგრამ ამჟამად ჩვენი საზოგადოების წინაშე დგას არანაკლებ სერიოზული საკითხი - საფუძვლიანად შევისწავლოთ „თურქეთის საქართველოს“ ტერიტორიაზე არსებული ქართული მატერიალური კულტურის ძეგლები - ხახული, ოშკი, ოპიზა, იშხანი, ბანა, არტანუჯი, ოთხთა ეკლესია... ისინი მარტოოდენ ქართული ხალხის კუთვნილება როდია, მსოფლიოს კულტურის საგანძურის ნაწილია და სათანადო მოვლა-შესწავლა ესაჭიროება.
დღეს ჩვენდა საბედნიეროდ, აქტიურად მიმდინარეობს „ოსმალო საქართველოს“ ტერიტორიების შესწავლა, რაშიც თავისი წვლილი მიუძგვის საზოგადოებისთვის კარგად ცნობილ ახალგაზრდა ისტორიკოსებს, გიორგი კალანდიას, ბუბა კუდავას და ჯაბა სამუშიას, რომელთაც არაერთი დოკუმენტური ფილმი თუ ფოტო გამოფენა მიუძღვნეს ჩვენი ქვეყნის ისტორიულ ტერიტორიებს.
ჟამტა უკუღმართობის წყალობით, დღეს მხოლოდ ტურისტული მიმოსვლით თუ შეგვიძლია ვეამბოროთ ქართულ მიწას, რომელიც ჩვენი წინაპრების სისხლითაა მორწყული, ამის ნათელი დადასტურებაა მატერიალური კულტურის ძეგლები, რომელთა შემორჩენილი წარწერები მრავალი საუკუნის სიღრმიდან მხოლოდ ქართულით ღაღადებენ და არა სხვა რომელიმე ენით და მოგვითხრობენ მხოლოდ ქართველთა ღვაწლზე.
პირველ რიგში, მინდა თქვენი ყურადგება ხანძთის მონასტერზე შევაჩერო, რადგან ხანძთის მონასტერმა და მასში მოღვაწე პირებმა თავისი წვლილი შეიტანეს ქართული კულტურის მრავალმხრივ განვითარებაში, მათ დაუდეს საფუძველი ქვეყნის პოლიტიკურ გაერთიანება.
ხანძთის მონასტერი 782 წლის ახლო ხანებსი დააარსა გრიგოლ ხანძთელმა. ეს გრიგოლის პირვეი სავანეა, რომლიდანაც წარმოდგება მისი ზედწოდება. ხანძთამ განსაკუთრებული როლი შეასრულა კლარჯეთის ისტორიაში, ლ. მენაბდის გამოთქმით: „ის მთელი მხარის სამონასტრო კოლონიზაციის საყრდენი იყო“. გრიგოლთან ერთად, ხანძთის მონასტრის პირველ ბერებს შორის იყვნენ საბა, შემდგომში (826 წლიდან) იშხნის ეპისკოპოსი, თეოდორე, რომელმაც 840 წლის ახლოს დაარსა მონასტერი ნეძვში და ქრისტეფორე, რომელმაც იმავე ხანებში დაარსა კვირიკეწმინდის მონასტერი.
ოსმალეთის იმპერიის მიერ კლარჯეთის დაპყრობის შემდეგ ხანძთა დაიცალა და თანდათან დავიწყებას მიეცა. მკვლევართათვის ხანძთა ცნობილი გახდა (დამახინჯებული სახელწოდებით - ხანძთოეთი) მხოლოდ 1889 წელს, როცა ალ. ქუთათელაზემ გამოაქვეყნა მოკლე ნაწყვეტი გიორგი მერჩულეს თხზულებიდან ავტორი ვარაუდობდა, რომ „ხანძთა კლარჯეთშია, ანჩის მახლობლად.“ განსხვავებული აზრი გამოთქვა ე. თაყაიშვილმა. მან „ხანძთოეთი“ გააიგივა ევფრატის ზედაწელში, ისტორიულ დასავლეთ და სამხრეთში მდებარე ქალაქ ჰანძითთან.
უკვე XX საუკუნის დამდეგს, როცა ნ. მარი კლარჯეთში ჩავიდა, ხანძთა აქ არავის სმენოდა. ნ. მარი თავად შეეცადა სავანის მდებარეობის დადგენას და ხანძთასთან გააიგივა კარჩხალას ხეობაში მდებარე პატარა ეკლესია ნუკასაყდარი. ერთხანს ეს აზრი საყოველთაოდ იყო მიღებული მეცნიერებაში, მაგრამ 1950-იან წლებში ის „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების“ ცნობების დეტალური ანალიზის საფუძველზე უარყო პ. ინგოროყვამ და დამაჯერებლად უჩვენა, რომ ხანძთა არის გვიანდელი ქვემო ფორთა, რომელიც ნ. მარს შატბერდი ეგონა.
ხანძთის პირველი ეკლესია, რომელიც 782 წლის ახლოს, მონასტრის დაარსების დროს აშენდა, გიორგი მერჩულეს ცნობით „ძელისა“ ე.ი. ხისა იყო, ისევე, როგორც საცხოვრებელი სენაკები და სატრაპეზოები.
820-იანი წლებში ხანძთის მონასტერში ქვის ეკლესია აშენდა. მშენებლობის ქტიტორი იყო აშოტის აზნაური გაბრიელ დაფანჩული. ამის შემდეგ ხანძთა დაფანჩულთა საგვარეულო საძვალე გახდა - აქ იკრძალებოდნენ ამ გვარის წარმომადგენელი მამაკაცები.
გრიგოლ ხანძთელი 860 წელს გარდაიცვალა 102 წლის ასაკში. მისი სიკვდილის შემდეგ კლარჯეთში, ახალი მონასტრები, რომელიც ჩანს, აღარ დაარსებულა (გარდა, შესაძლოა, პარეხისა და დოლისყანისა) მაგრამ სამშენებლო საქმიანობა არ შეწყვეტილა.
ხანძთის ახალი, რიგით მესამე ეკლესიის მშენებლობა 910-იან წლებში დაიწყო. მისი ქტიტორი იყო აშოტ ერისთავთ-ერისთავი კუხად წოდებული, იგი 918 წელს გარდაიცველა ისე, რომ დაწყებული საქმის დამთავრება ვერ მოასწრო. შენობა დაასრულა გურგენ ერისთავ-ერისთავმა. ეს ის ეკლესიაა, რომელიც დღესაც დგას ხანძთის მონასტერში.
ხანძთის მესამე ეკლესიის მშენებლობა ცოცხლად აქვს აღწერილი გიორგი მერჩულეს, რომელიც კვლავ საგანგებოდ აღნიშნავს აქაური კლდეების „სიფიცხლეს“. მისი ნათქვამიდან ჩანს, რომ მშენებლობის გაჭიანურობა ადგილის მოსწორებისას წარმოქმნილმა სიძნელეებმა გამოიწვია (ფრიადითა შრომითა და ქვიტკირითა მყარითა მრავალთა ჟამთა დაავაკეს და ესრეთ სეჰრაცხეს შემზადებაი ადგილისაი მისი). რთული იყო ქვისა და კირის ადგილზე მიტანაც, ვინაიდან მონასტერი მიუვალი იყოდა საშენი მასალა მუშებს „ფრიად შორით“ ზურგით მიჰქონდათ.
გიორგი მერჩულეს დასახელებული ჰყავს ხანძთის ახალი ეკლესიის ხუროთმოძღვარი - „სიბრძნით სრულიად მაშენებელი, ამონა.“ იგი რგორც ჩანს, ერთ-ერთი გამორჩეული ხელოვანი ყოფილა, რადგან ნაწარმოებში არცერთი სხვა ხუროთმოძღვარი არ იხსენიება, მიუხედავად იმისა, რომ ამ დროს კლარჯეთის უდაბნოში დიდი სააღმშენებლო საქმიანობა მიმდინარეობდა.
ხანძთის ეკლესია თვალნათლივ გვიჩვენებს კლარჯეთის არქიტექტურის განვითარების ახალ ეტაპს. ის წინამორბედია არა მხოლოდ ოპიზისა და დოლისყანისა, არამედ დავით კურაპალატის მიე ტაოში აგებული დიდი ტაძრებისაც. ამასთან ხანძთის ეკლესია მკაფიო ინდივიდუალურობით აღბეჭდილი ნაგებობაა, რომელიც ცოცხლად გვიხასიათებს მის „სიბრძნით სრულიად მაშენებელ“ ხუროთმოძგვარს.
საგულისხმოა, რომ ხანძთა კლარჯეთის ერთადერთი შემორჩენილი მონასტერია, რომელიც „ჩახაზული ჯვრის“ გეგმაზეა აშენებული.
ხანძთის მონასტრიდან ცნობილია ექვსი წარწერიანი ფილა (ამათგან ოთხი დაკარგულია) თავისი შინაარსით უნიკალურია წარწერა, რომელსაც ნ. შოშიაშვილმა პალეოგრაფიული ნიშნებიით X საუკუნით ათარიღებს და „ნასყიდობის აქტს“ უწოდებს. წარწერა ძლიერ დაზიანებულია, მაგრამ არის მასზე რამდენიმე სტრიქონი, რომელიც კარგად იკითხება, მაგალითად: მეოთხე სტრიქონში იკითხება: „მას მივყიდე ესე ტაძარი,“ მანამდე მესამე სტრიქონში ნახსენებია მამა იოანე (ალბათ, მონასტრის წინამძღოლი) როგორც დავით ხოშტარია აღნიშნავს, აქ უნდა იგულისხმებეს: „რომ მან ვიღაცას მოჰყიდა ხანძთის მონასტრის ეკლესია. რას უნდა ნიშნავდეს ეს უცნაური აქტი? ცხადია, აქ არ შეილება ლაპარაკი იყოს თვით ეკლესიის შენობის გაყიდვაზე. ხანძთა სამეფო მონასტერი იყო და წინამძღვარი მის ეკლესიას, როგორც უძრავ ქონებას ვერ გაყიდდა. ამგვარი პრაქტიკა უცნობია შუა საუკუნეების საქართველოში და საერთოდ ქრისტიანულ სამყაროში.“ აქ ალბათ, სხვა უფლების გაყიდვა უნდა ვივარაუდოთ, ვთქვათ, მონასტრის ეკლესიაში დაკრძალვისა, მაგალითად, როგორც დაფანჩულთა გვარი ფლობდა.
ერთი სიტყვით, შეიძლება ითქვას რომ დღეს „ოსმალო საქართველოში“ მცხოვრებ „ჩვენებურების“ მიმართ საჭიროა მეტი ყურადგება, მეტ-ნაკლებად ბევრი რამ კვლავ შესასწავლია ჩვენი წინაპრების მიერ აშენებული უმდიდრესი მატერიალურ-კულტურულ ძეგლებზე. ჩვენ შევეცდებით, ბედის უკუღმართობით საზღვრების მიღმა დარჩენილი საქართველოს შესახებ მცირე ინფორმაცია გზადაგზა ჩვენი გვერდის (ბლოგის) მეშვეობით მოგაწოდოთ.
ბაკურ გელაშვილი
1919 წელს საქართველო იერთებს ჯერ ჩრდილოეთ არტაანს, შემდეგ კი ამ პროვინციის სამხრეთ ნაწილსაც, მიმდინარეობს დიპლომატიური მუშაობა ართვინისა და ტაოს ოლქების შემოერთებისთვის. ამ ტერიტორიებზე აქტიურად მიდის ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოების ფორმირება. ეს პროცესი თითქოს საქართველოს სასიკეთოდ ტრიალდება, მაგრამ მოკლე ხანში, პირველი ქართული რესპუბლიკა წითელი რუსეთის აგრესიის მსხვერპლი გახდა და ბუნებრივია, უდიდესი მოვლენა - ქართული მიწების შეკრება - გაერთიანების პროცესი ისტორიის კუთვნილებად იქცაა. საბჭოთა რუსეთმა უყოყმანოდ განაცხადა უარი სამხრეთ და სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიებზე და იგი თურქეთს გადაულოცა.
თურქეთ-საქართველოს და თურქეთ-სომხეთის საზგვრის დემარკაციის საკითხი განსაზღვრა ორმა შეთანხმებამ: 1921 წლის 16 მარტის რუსეთ-თურქეთს შორის მოსკოვისა და 1921 წლის 13 ოქტომბრის ყარსის ხელშეკრულებებმა. მოსკოვის მოლაპარაკებაზე თურქეთმა სწორედ რუსეთის წინაშე დააყენა ამიერკავკასიის რესპუბლიკებისა და თურქეთის საზღვრის დემარკაციის საკითხი. რაც აისახა კიდეც საბოლოო დოკუმენტში. ეს შეთანხმება 1921 წლის 13 ოქტომბერს, ისევ და ისევ რუსეთის შუამავლობით, ქართულმა და სომხურმამხარებმაა მიიღეს ყარსში - ამიერკავკასიის საბჭოთა რესპუბლიკებისა და თურქეთს შორის ურთიერთმეგობრობის ხელშეკრულების გაფორმებისას, ამიერიდან საზღვარს უნდა გაევლო სოფელ სარფიდან (შავი ზღვიდან) ყარა-შარვალის მთაზე, სოფელ ზედა მარადიდის ჩრდილოეთით, გაევლო სოფელ საბაურის ჩრდილოეთით, შემდეგ ქედის მთა, ქვა-კიბის მთა, სოფელ ქავთარეთი, და აქედან საზღვარი მიუყვება არტაანის და ყარსის სანჯაყების ადმინისტრაციულ საზღვარს.
ეს შეთანხმება, ფაქტობრივად გამოხატავდა საბჭოთა სახელმწიფოს ინტერესებს და გაგრძელება იყო იმ პოლიტიკისა, რასაც წითელი რუსეთი აწარმოებდა თურქეთის მიმართ. ყველაზე ტარაგიკული კი, რაც შეთანხმებამ ჩვენს ქვეყანას მოუტანა, იყო ის რომ საქართველომ საბოლოოდ უარი თქვა თავის ისტორიულ ტერიტორიაზე - კოლაზე, არტაანზე, შავშეთზე, კლარჯეთზე, ტაოზე, ჯავახეთსა და აჭარის ნაწილზე, სომხებმა კი ყარსის ოლქზე, ვანის ტბის ტერიტორიაზე.
საქართველოს სახელმწიფო ტერიტორიის მიღმა დარჩა ყოფილი ბათუმის ოლქის სამხრეთ ნაწილი მაჭახელა, ბაჩხა და მაკრიალი (936კვ.კმ.), ართვინის (3339 კვ.კმ.), არტაანის (არდაგანის) ოლქის (ფოცხოვის უბანთან ერთად 5725 კვ.კმ.), ტაოს ანუ ოლთისის ოლქი ( 3051კვ.კმ.), ამდენად, 1921 წელს თურქეთმა საბოლოოდ შეიერთა საქართველოს ისტორიული ტერიტორიის დიდი ნაწილი - 13051კვ.კმ-ზე მეტი ფართობი.
XX საუკუნის 20-იან წლებში მსოფლიოში არსებული პოლიტიკური სიტუაცია საბჭოთა რუსეთს აიძულებდა ასეთ დათმობებზე წასულიყო. ამით ჩვენმა სამშობლომ საბოლოოდ დაკარგა ტაო-კლარჯეთის, კოლა-არტაანისა და ლაზეთ-ჭანეთის დაბრუნების შანსი.
1953 წლის 30 მაის საბჭოთა კავშირის მთავრობამ ოფიციალურ დონეზე და საბოლოოდ, უარი თქვა ქართული-სომხური მიწების დაბრუნებაზე. თურქეთის რესპუბლიკის მთავრობისადმი მიმართვაში აღნიშნული იყო, რომ კეთილმეზობლური ურთიერთობების შენარჩუნებისა და მშვიდობის განმტკიცების მიზნით საბჭოთა საქართველო და სომხეთი უარს ამბობენ თურქეთისადმი თავიანთ ტერიტორიულ პრეტენზიებზე.
დღეისთვის მსოფლიოში არსებული საერთაშორისო ურთიერთობების ნორმები აღიარებს ქვეყნების ტერიტორიულ მთლიანობასა და საზღვრების ურღვევობის პრინციპს. ჩვენმა სამშობლომ დაკარგა სამხრეთ ტერიტორიების დიდი ნაწილი, მაგრამ ამჟამად ჩვენი საზოგადოების წინაშე დგას არანაკლებ სერიოზული საკითხი - საფუძვლიანად შევისწავლოთ „თურქეთის საქართველოს“ ტერიტორიაზე არსებული ქართული მატერიალური კულტურის ძეგლები - ხახული, ოშკი, ოპიზა, იშხანი, ბანა, არტანუჯი, ოთხთა ეკლესია... ისინი მარტოოდენ ქართული ხალხის კუთვნილება როდია, მსოფლიოს კულტურის საგანძურის ნაწილია და სათანადო მოვლა-შესწავლა ესაჭიროება.
დღეს ჩვენდა საბედნიეროდ, აქტიურად მიმდინარეობს „ოსმალო საქართველოს“ ტერიტორიების შესწავლა, რაშიც თავისი წვლილი მიუძგვის საზოგადოებისთვის კარგად ცნობილ ახალგაზრდა ისტორიკოსებს, გიორგი კალანდიას, ბუბა კუდავას და ჯაბა სამუშიას, რომელთაც არაერთი დოკუმენტური ფილმი თუ ფოტო გამოფენა მიუძღვნეს ჩვენი ქვეყნის ისტორიულ ტერიტორიებს.
ჟამტა უკუღმართობის წყალობით, დღეს მხოლოდ ტურისტული მიმოსვლით თუ შეგვიძლია ვეამბოროთ ქართულ მიწას, რომელიც ჩვენი წინაპრების სისხლითაა მორწყული, ამის ნათელი დადასტურებაა მატერიალური კულტურის ძეგლები, რომელთა შემორჩენილი წარწერები მრავალი საუკუნის სიღრმიდან მხოლოდ ქართულით ღაღადებენ და არა სხვა რომელიმე ენით და მოგვითხრობენ მხოლოდ ქართველთა ღვაწლზე.
პირველ რიგში, მინდა თქვენი ყურადგება ხანძთის მონასტერზე შევაჩერო, რადგან ხანძთის მონასტერმა და მასში მოღვაწე პირებმა თავისი წვლილი შეიტანეს ქართული კულტურის მრავალმხრივ განვითარებაში, მათ დაუდეს საფუძველი ქვეყნის პოლიტიკურ გაერთიანება.
ხანძთის მონასტერი 782 წლის ახლო ხანებსი დააარსა გრიგოლ ხანძთელმა. ეს გრიგოლის პირვეი სავანეა, რომლიდანაც წარმოდგება მისი ზედწოდება. ხანძთამ განსაკუთრებული როლი შეასრულა კლარჯეთის ისტორიაში, ლ. მენაბდის გამოთქმით: „ის მთელი მხარის სამონასტრო კოლონიზაციის საყრდენი იყო“. გრიგოლთან ერთად, ხანძთის მონასტრის პირველ ბერებს შორის იყვნენ საბა, შემდგომში (826 წლიდან) იშხნის ეპისკოპოსი, თეოდორე, რომელმაც 840 წლის ახლოს დაარსა მონასტერი ნეძვში და ქრისტეფორე, რომელმაც იმავე ხანებში დაარსა კვირიკეწმინდის მონასტერი.
ოსმალეთის იმპერიის მიერ კლარჯეთის დაპყრობის შემდეგ ხანძთა დაიცალა და თანდათან დავიწყებას მიეცა. მკვლევართათვის ხანძთა ცნობილი გახდა (დამახინჯებული სახელწოდებით - ხანძთოეთი) მხოლოდ 1889 წელს, როცა ალ. ქუთათელაზემ გამოაქვეყნა მოკლე ნაწყვეტი გიორგი მერჩულეს თხზულებიდან ავტორი ვარაუდობდა, რომ „ხანძთა კლარჯეთშია, ანჩის მახლობლად.“ განსხვავებული აზრი გამოთქვა ე. თაყაიშვილმა. მან „ხანძთოეთი“ გააიგივა ევფრატის ზედაწელში, ისტორიულ დასავლეთ და სამხრეთში მდებარე ქალაქ ჰანძითთან.
უკვე XX საუკუნის დამდეგს, როცა ნ. მარი კლარჯეთში ჩავიდა, ხანძთა აქ არავის სმენოდა. ნ. მარი თავად შეეცადა სავანის მდებარეობის დადგენას და ხანძთასთან გააიგივა კარჩხალას ხეობაში მდებარე პატარა ეკლესია ნუკასაყდარი. ერთხანს ეს აზრი საყოველთაოდ იყო მიღებული მეცნიერებაში, მაგრამ 1950-იან წლებში ის „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების“ ცნობების დეტალური ანალიზის საფუძველზე უარყო პ. ინგოროყვამ და დამაჯერებლად უჩვენა, რომ ხანძთა არის გვიანდელი ქვემო ფორთა, რომელიც ნ. მარს შატბერდი ეგონა.
ხანძთის პირველი ეკლესია, რომელიც 782 წლის ახლოს, მონასტრის დაარსების დროს აშენდა, გიორგი მერჩულეს ცნობით „ძელისა“ ე.ი. ხისა იყო, ისევე, როგორც საცხოვრებელი სენაკები და სატრაპეზოები.
820-იანი წლებში ხანძთის მონასტერში ქვის ეკლესია აშენდა. მშენებლობის ქტიტორი იყო აშოტის აზნაური გაბრიელ დაფანჩული. ამის შემდეგ ხანძთა დაფანჩულთა საგვარეულო საძვალე გახდა - აქ იკრძალებოდნენ ამ გვარის წარმომადგენელი მამაკაცები.
გრიგოლ ხანძთელი 860 წელს გარდაიცვალა 102 წლის ასაკში. მისი სიკვდილის შემდეგ კლარჯეთში, ახალი მონასტრები, რომელიც ჩანს, აღარ დაარსებულა (გარდა, შესაძლოა, პარეხისა და დოლისყანისა) მაგრამ სამშენებლო საქმიანობა არ შეწყვეტილა.
ხანძთის ახალი, რიგით მესამე ეკლესიის მშენებლობა 910-იან წლებში დაიწყო. მისი ქტიტორი იყო აშოტ ერისთავთ-ერისთავი კუხად წოდებული, იგი 918 წელს გარდაიცველა ისე, რომ დაწყებული საქმის დამთავრება ვერ მოასწრო. შენობა დაასრულა გურგენ ერისთავ-ერისთავმა. ეს ის ეკლესიაა, რომელიც დღესაც დგას ხანძთის მონასტერში.
ხანძთის მესამე ეკლესიის მშენებლობა ცოცხლად აქვს აღწერილი გიორგი მერჩულეს, რომელიც კვლავ საგანგებოდ აღნიშნავს აქაური კლდეების „სიფიცხლეს“. მისი ნათქვამიდან ჩანს, რომ მშენებლობის გაჭიანურობა ადგილის მოსწორებისას წარმოქმნილმა სიძნელეებმა გამოიწვია (ფრიადითა შრომითა და ქვიტკირითა მყარითა მრავალთა ჟამთა დაავაკეს და ესრეთ სეჰრაცხეს შემზადებაი ადგილისაი მისი). რთული იყო ქვისა და კირის ადგილზე მიტანაც, ვინაიდან მონასტერი მიუვალი იყოდა საშენი მასალა მუშებს „ფრიად შორით“ ზურგით მიჰქონდათ.
გიორგი მერჩულეს დასახელებული ჰყავს ხანძთის ახალი ეკლესიის ხუროთმოძღვარი - „სიბრძნით სრულიად მაშენებელი, ამონა.“ იგი რგორც ჩანს, ერთ-ერთი გამორჩეული ხელოვანი ყოფილა, რადგან ნაწარმოებში არცერთი სხვა ხუროთმოძღვარი არ იხსენიება, მიუხედავად იმისა, რომ ამ დროს კლარჯეთის უდაბნოში დიდი სააღმშენებლო საქმიანობა მიმდინარეობდა.
ხანძთის ეკლესია თვალნათლივ გვიჩვენებს კლარჯეთის არქიტექტურის განვითარების ახალ ეტაპს. ის წინამორბედია არა მხოლოდ ოპიზისა და დოლისყანისა, არამედ დავით კურაპალატის მიე ტაოში აგებული დიდი ტაძრებისაც. ამასთან ხანძთის ეკლესია მკაფიო ინდივიდუალურობით აღბეჭდილი ნაგებობაა, რომელიც ცოცხლად გვიხასიათებს მის „სიბრძნით სრულიად მაშენებელ“ ხუროთმოძგვარს.
საგულისხმოა, რომ ხანძთა კლარჯეთის ერთადერთი შემორჩენილი მონასტერია, რომელიც „ჩახაზული ჯვრის“ გეგმაზეა აშენებული.
ხანძთის მონასტრიდან ცნობილია ექვსი წარწერიანი ფილა (ამათგან ოთხი დაკარგულია) თავისი შინაარსით უნიკალურია წარწერა, რომელსაც ნ. შოშიაშვილმა პალეოგრაფიული ნიშნებიით X საუკუნით ათარიღებს და „ნასყიდობის აქტს“ უწოდებს. წარწერა ძლიერ დაზიანებულია, მაგრამ არის მასზე რამდენიმე სტრიქონი, რომელიც კარგად იკითხება, მაგალითად: მეოთხე სტრიქონში იკითხება: „მას მივყიდე ესე ტაძარი,“ მანამდე მესამე სტრიქონში ნახსენებია მამა იოანე (ალბათ, მონასტრის წინამძღოლი) როგორც დავით ხოშტარია აღნიშნავს, აქ უნდა იგულისხმებეს: „რომ მან ვიღაცას მოჰყიდა ხანძთის მონასტრის ეკლესია. რას უნდა ნიშნავდეს ეს უცნაური აქტი? ცხადია, აქ არ შეილება ლაპარაკი იყოს თვით ეკლესიის შენობის გაყიდვაზე. ხანძთა სამეფო მონასტერი იყო და წინამძღვარი მის ეკლესიას, როგორც უძრავ ქონებას ვერ გაყიდდა. ამგვარი პრაქტიკა უცნობია შუა საუკუნეების საქართველოში და საერთოდ ქრისტიანულ სამყაროში.“ აქ ალბათ, სხვა უფლების გაყიდვა უნდა ვივარაუდოთ, ვთქვათ, მონასტრის ეკლესიაში დაკრძალვისა, მაგალითად, როგორც დაფანჩულთა გვარი ფლობდა.
ერთი სიტყვით, შეიძლება ითქვას რომ დღეს „ოსმალო საქართველოში“ მცხოვრებ „ჩვენებურების“ მიმართ საჭიროა მეტი ყურადგება, მეტ-ნაკლებად ბევრი რამ კვლავ შესასწავლია ჩვენი წინაპრების მიერ აშენებული უმდიდრესი მატერიალურ-კულტურულ ძეგლებზე. ჩვენ შევეცდებით, ბედის უკუღმართობით საზღვრების მიღმა დარჩენილი საქართველოს შესახებ მცირე ინფორმაცია გზადაგზა ჩვენი გვერდის (ბლოგის) მეშვეობით მოგაწოდოთ.
ბაკურ გელაშვილი
ბერების რესპუბლიკა
ისტორიული მესხეტი ანუ ზემო ქართლი ან სამცხე-საათაბაგო,როგორც იწოდებოდა იგი სხვადასვა დროს, მოიცავდა საკმაოდ ვრცელ ტერიტორიას.
ისტორიული მესხეთის განსაკუთრებული განსაკუტრებული მნიშვნელობის პერიოდი 7-8 საკუნეებზე მოდის. ეს არის პერიოდი, როდესაც ქრისტიანობა ქარტველი ერის ბუნებრივი და საზოგადოებრივი განვითარების ძირატად მამოძრავებელ დზალად იქცა. ჯერ კიდევ არაბების მიერ პოლიტიკურად დასჰლილ, ღვტისმსჰობლიის წილხვედრ მიწაზე სრულიად ახლაი სადძირკველი უნდა გაჩრილიყო, სადაცრწმენისა და შრომის შედეგად ისეტი გალავანი აღიმარტებოდა, რომლის წიაგშიც ნიკო მარის სიტყვებიტ „ბერების რესპუბლიკა“ აღმობრწყინდბოდა, რომლის იდეოლოგიური ერთობა ქვეყნის შემდგომი გაერტიანების მრავალსაუკუნოვან ქვაკუტხედად იქცეოდა.
ყოველი ამის ფუდზემდებელი იყო ის მოძღვარტმოძგვარი, რომლის სახესჰიც მტელი იმდროინდელი სამონასტრო ხასიატი გამოსჭვივის და რომელმაც ფიზიკურად ძლიერ მტერს მაღალი სულიერება დასარწმუნოებრივი შრომა დაუპირისპირა. ეს იდეა იყომისი საფუძველთასაფუძველი, იგი იყო იმ ქვეყნის ანგელოზი, რომელსაც წილად ხვდა ქვათა ჭიდილში შეექმნა „ქვის ფერცელი“ და მასზე ამოეტვიფრა ეროვნული კონცეფცია, რომელსიც XIX საუკუნესჰი ილია ჭავჭავაძის სახიტ ჰპოვებდა გაგრძელებას.
საუკუნეში მტრისაგან აოხრებულ კლარჯეთის უდაბნოში გრიგლ ხანძტელის ინიციატივით და მეტაურობით დიდი სამონასტრო ცენტრი იქნმება. ამ ცენტრის კულტურული სააღმშენებლო მოღვაწეობა მარტო კლარჯეთით არ შემოიფარგლულა. მან საქართველოს სხვა რეგიონებშიც სათანადო გამოძახილი ჰპოვა.
ამ მხრივ, ერთ-ერთ მნიშვნელოვან კუტხეს წარმოადგენს ბორჯომის რაიონი, სადაც გრიგოლ ხანძთელის მოწაფეებს თევდორესა და ქრისტეფორეს მონასტრები აუშენებიათ.
ისტორიული ძეგლები
8 Nov 2009
ტაო-კლარჯეთის სამეფო - ფეოდალური პოლიტიკური ერთეული სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, მოიცავს დღეს ერზურუმის, არტაანის,ართვინისა და ყარსის რეგიონებს. სამეფო 809 წელს შექმნა ქართლის ერისმთავარმა, ბაგრატიონთა სამეფო დინასტიის დამაარსებელმა აშოტ I-მა. მან აღადგინა ციხე-სიმაგრე და ქალაქი არტანუჯი, რომელიც სამეფოს ცენტრი გახდა. ბაგრატიონებმა, რომლებიც იმხანად ეყრდნობოდნენ ბიზანტიელთა მხარდაჭერას, სწრაფად გააფართოვეს თავისი სამფლობელოები და დაიწყეს საქართველოს გათავისუფლება არაბთა ბატონობისაგან. 888 წელს ადარნასე II-მ "ქართველთა მეფის" ტიტული მიიღო, ხოლო სამეფოს "ქართველთა სამეფო" ეწოდა. სამეფოში დიდი აღმშენებლობითი საქმიანობა მიმდინარეობდა, გაფართოვდა ეკლესია-მონასტრების ქსელი. საქართველოს გაერთიანებული სამეფოს შექმნის თარიღად ითვლება 978 წელი, როდესაც "ქართველთა სამეფოს" (ე.ი. აღმოსავლეთ საქართველოს) თანამპყრობელმა ბაგრატ III-მ მიიღო აფხაზეთის სამეფოს (დასავლეთ საქართველოს) ტახტი. ამის შემდეგ ბაგრატი განაგრძობდა ერთიანი სამეფოს გარეთ დარჩენილი ქართული მიწების შემოერთებას: 1001 წელს მან კლარჯეთი შემოიერთა, ხოლო 1008 წელს, მამის, გურგენ II-ის გარდაცვალების შემდეგ, - ტაო.
ტაო-კლარჯეთი
6 Nov 2009
1551 წელს ოსმალებმა ტაო-კლარჯეთი შეიერთეს. რუსეთ-თურქეთის მე-10-ე ომის შემდეგ,1877-78 წლებში,ტაო-კლარჯეთის უდიდესი ნაწილი რუსეთის იმპერიის საზღვრებში მოექცა და ყარსის გუბერნიას მოიცავდა. 1918 წლის 22 აპრილს ტერიტორია გადავიდა ტრანსკავვკასიის ფედერაციის საზღვრებში,1918 წლის 26 მაისს კი იგი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბილიკის მართველობაში მოექცა. ბრესტ-ლიტოვსკის ხელშეკრულების ხარჯზე, რომელიც 1918 წლის 27 აგვისტოს შედგა,რუსეთმა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის თანხმობის გარეშე უარი თქვა ქართულ მიწებზე. 1921 წლის 23 ოქტომბერს ყარსის ხელშეკრულებით ტაო-კლარჯეთის დიდი ნაწილი ისევ თურქეთის შემადგენლობაში შევიდა,ხოლო მცირე ნაწილი საქართველოს საბჭოთა რესპუბლიკის საკუთრება გახდა.1991 წლიდან კი იგი საქართველოს ნაწილია.